Eleusistar Misterioak

Eleusistar Misterioak Demeter eta Pertsefone jainkosen gurtzarekin zerikusia zuten urteroko iniziazio-ohikuneak ziren, Atenastik hurbil zegoen Eleusisen ospatzen zituztenak. Boedromion hilabeteko (iraila-urria) bederatzi egunez izaten ziren.^[1] Antzinako Greziako erritu guztietatik, garrantzi handikotzat jotzen ziren, eta gorakada handia izan zuten, erromatarren nagusitasunari zegokion garaiaren ondoren hedatu zena.^[2] Eleusistar Misterioen alderdi asko ez dira ezagutzen, izaera sekretua baitzuten. Iniziazio-ohikuneak osatzeak harantzakoan bizitza zoriontsua izateko itxaropena zekarren.

Eleusis garia eta garagarra ekoizten zituen nekazaritza-hiria zen eta Atenastik 30 kilometro ipar-mendebaldera zegoen. Leku horretan kokaleku bat zegoen Helade Ertainetik. Orduko tradizioaren arabera, Eleusisko jatorrizko biztanleak traziarrak ziren.^[3]

Misterioak Demeter protagonista zuen mito batean oinarrituta zeuden. Hadesek, hildakoen eta azpimunduaren jainkoak haren alaba, Pertsefone, bahitu zuen. Demeter bizitzaren, nekazaritzaren eta emankortasunaren jainkosa zen. Alabaren bila zebilela, zabartu eta Lurra izoztu egin zen eta lehen neguan jendea gosez egon zen. Denbora horretan Demeterrek nekazaritzaren sekretuak erakutsi zizkion Triptolemori. Azkenean, Demeter bere alabarekin bildu zen eta, lehen udaberrian, lurra bizitzara itzuli zen. Zoritxarrez, Pertsefonek ezin zuen betirako bizidunen lurraldean egon, Hadesek emandako granada baten hazi gutxi batzuk jan baitzituen, eta hildakoen janaria probatzen dutenak ezin dira itzuli. Akordio bat lortu zen, zeinaren arabera Pertsefone Hadesekin egongo baitzen urtearen herenean, eta amarekin gainerako zortzi hilabeteetan.^[4]

Eleusistar Misterioek Pertsefoneren itzulera ospatzen zuten, hau baitzen landareen itzulera eta bizia lurrera. Pertsefonek haziak (bizitzaren sinboloak) jan zituen azpimunduan egon zen bitartean (lurpea, neguan haziak bezala), eta haren berpizkundea, beraz, landare-bizitza osoaren berpizkundearen sinboloa da udaberrian, eta, hedaduraz, lur gaineko bizitza osoarena.

Demeterren Himno homerikoan, Zeleo jainkosaren jatorrizko apaizetako bat zen, bere gurtzaren erritu eta misterio sekretuak ikasi zituen lehenetarikoa. Diokles, Eumolpo, Triptolemo eta Polixeno izan ziren jatorrizko beste apaizak. Pausaniasek eleusistarren eta atenastarren arteko gudu batean Erekteo Atenasko errege mitikoa eta Eumolporen seme bat hil zirela zioen.^[5] Azkenean, gerra amaitu zen, eta Eleusis Atenasen mende geratu zen, misterioetan izan ezik.

Misterioen kontrol gorena arkonte basileo delakoak egiten zuen, epistatak misterioen administrazio ekonomikoaz arduratzen ziren bitartean. Kultu-jarduerak bi familiak kontrolatzen zituzten: Eumolpidarrak eta Zerizestarrak. Hierofantea edo Apaiz Gorena Eumolpidarrena izan behar zen, zuziaren eramailea eta heraldo sakratua Zerizestarrena izan behar zuten bitartean. Misterioetan parte hartzeko baldintza bakarrak «odol errurik» ez izatea zen- inolako hilketarik eginez zuela esan nahi zuena- eta ez barbaroa (hau da, grezieraz hitz egiten jakitea) ez izatea. Gizonak, emakumeak eta baita esklabuak ere parte har zitezkeen.^[6]

Bi misterio mota zeuden: nagusiak eta txikienak.^[7]

Misterio txikiak Agran — Agrila atenastar demoko auzo bat —, Iliso ibaiaren ertzean, egiten zituzten normalean antesterion hilabetean, nahiz eta batzuetan data hori aldatzen zuten.^[8] Hauek misterio nagusietarako prestakuntza gisa balio zuten. Apaizek iniziazio-myesiserako garbitzen zituzten hautagaiak. Diodoro Sikulok zioenez, Demeterrek Heraklesen ohoretan zentauroen sarraskia garbitzeko misterio txikiak ezarri zituen.^[9] Misterio horietan Demeter eta Persefoneri sakrifizioak egiten zitzaizkien,^[10] baina litekeena da erritu batzuk ere Dionisorekin^[8] eta orfismoarekin^[11] lotuta egotea.

Misterio nagusietan, hasiberriak epoptia edo autopsiara eramaten zituzten; azken hau hitza hau grezierazko autos, norbera, eta ops, ikusi edo ikustera, hitzetarik zetorren, hau da, egiaren kontenplazioa "norberak ikustea" zentzuz.^[12]

Misterio handi horiek Boedromion hilabetean (egutegi atikoaren lehen hilabetean, iraila eta urriaren zati baten baliokidea) gertatzen ziren eta egun batzuk irauten zuten. Misterio nagusien lehen ekintza objektu sakratuak Eleusisetik Eleusinionera eramatea zen, Atenasko Akropoliaren oinarrian dagoen tenplura. Gero hierofanteek misterioetan hasi nahi zutenak bildu eta ezin zutenak baztertzen zituzten.^[6] Orduan prorrhesisa esaten zuten, erritoen hasiera.

Zeremoniak Atenasko "Arkupe Apaindua" izeneko leku batean hasten ziren, non ospatzaileek txerri gazte bat sakrifikatzen zuten eta tronuratu izaten ziren. Gero, prozesioa hasten zen Atenastik Eleusisera, zeinaren distantzia 22 kilometro ingurukoa baitzen bidearen erdian, Faleron, beren burua garbitzen zuten itsasoan.^[13]

Hasiberriak, apaizek, zuzi-eramaileak eta heraldoek lagunduta, «Bide Sakratua» deiturikoari jarraituz Eleusiseraino zihoazen,^[14] bidean bacchoi izeneko adarrak kulunkatuz. Prozesioan, Iakori buruzko ereserki bat kantatzen zuten.^[15] Hau Dionisoren epiteto bat, edo jainko independente bat, Persefone edo Demeterren semea, izaten zen.

Aldi batez barau egiten zuten, Demeterrek Persefoneren bila zebilela gorde zuen baraua oroitzeko.^[16] Baraua hautsi egiten zen edari berezi bat edateko: ura, irina eta txortaloz egindako kykeona. Eleusisera iritsi ondoren, efeboak zeuden ospatzaileei laguntzen,^[13] eta Zefiso ibaiaren gaineko zubi bat zeharkatu behar zuten. Orduan, jendeak abesti satirikoekin ospatzaileak barregarri uzten zituen. Hori Ianbe (edo Baubo, kasu honetan emakume zahar bat) oroitzeko egiten zuten. Emakume horrek — txiste lizunak kontatuz — irribarre eginarazi zion Demeterri, alaba galdu zuela-eta negar egiten zuenean. Jarraian beste zubi bat zeharkatzen zen beste ur-ibilgu baten gainetik, Erreitoak, ur gazikoa zena. Hemen hari bat lotzen zen ezkerreko oinean eta hasitakoen eskuineko eskuan, zeinek pasahitz bat ahoskatu behar baitzuten:^[17]

«	Barau egin dut, kykeona edan dut, kistetik atera ditut gauzak eta, errito bat egin ondoren, kalathosean jarri ditut, eta hortik kiste'ra itzuli ditut berriro.	»
—Klemente Alexandriakoa, Proteptikoa II, 21

Kiste eta kalathos, hurrenez hurren, saski handi bat eta saski txiki sakratu bat ziren, hasiberriak bakarrik ezagutzen zituztenak. Egun ez dakigu nolakoak ziren, eta ziurrenik ez dugu inoiz jakingo. Horri buruz, Édouard Schurék idatzi zuen: "Urrezko objektuak, saskitxoan sartuta, honako hauek ziren: anana (ugalkortasunaren sinboloa, belaunaldiarena), espiralean dagoen sugea (arimaren eboluzio unibertsala; materian eroria eta izpirituak errenditzen duena), arrautza (esfera edo perfekzio jainkotiarra gogoratuz, gizakiaren objektiboa)."^[18]

Santutegira iristean, Kalikoro iturriaren ondoan dantza bat egiten zuten Demeter eta Persefoneren omenez.^[13][19]

Gero, hasiberriak Telesterion izeneko gela handi batean sartzen ziren, non Demeterren erlikia sakratuak erakusten baitzitzaizkien. Hori zen misterioen zatirik isilena, eta hasiberriek debekatuta zeukaten Telesterioneko gertaerei buruz hitz egitea, heriotza edo erbesteratze zigorraren pean.^[20]

Lekukotasun batzuen arabera, apaizek hasiberriei gauez, su handi baten ondoan, galburua erakusten zieten eta haur sakratu baten- Brimo- jaiotza iragartzen zuten.^[21] Beste batzuek azalpen hori ez zela nahikoa misterioen boterea eta bizitza-luzetasuna azaltzeko zioten, eta esperientziak barnekoak izan behar zirela eta kykeonean zegoen oso osagai psikoaktibo batek eragindakoak.

Misterioen sail honen hurrengoa pannychisa zen, gau osoan dantzaz eta dibertimenduz lagunduriko festatxoa. Dantzak Errariar Zelaian egiten ziren, hauxe izan omen baitzen bihia hazi zen lehen puntua.^[22][23] Animalia-sakrifizio berriak ere egiten zituzten eta bi ontzitatik libazioak isurtzen zituzten, bata ekialdera begira eta bestea mendebaldera begira. Orduan erritualak amaituak ziren eta hasiberriak etxera itzultzen ziren.^[13]

Aurrekoa laburpen bat besterik ez da, Eleusistar Misterioen zati handi bat ez baitzen inoiz idatziz jarri. Misterioen hastapenak zituen ondorioei dagokienez, lekukotasun batzuen arabera, hasiberriek itxaropena zuten harantzago bizimodu hobea izango zutela, eta hori lasaitasunez eta zoriontasunez bizitzeko arrazoi bat zela.^[13]

Indusketa arkeologikoek megaron baten hondarrak aztertu dituzte, baita Telesterionen azpian aurkitutako eta mizenastar garaian, k.a. 1500 inguruan, datatutako beste egitura batzuk ere. Erretako animalien hezurren, ontzien eta iruditxoen aztarnak aurkitu dituzte egitura arkitektoniko horretatik gertu, baina baita egunero erabiltzen zituzten objektuak ere; beraz, ez dakigu ziur eraikin horrek erlijio- edo egoitza-funtzioak betetzen zituen, edo biak.^[24]

Geroago, garai geometrikoan, jatorrizko santutegi baten presentzia frogatuta dago. Misterioei buruz idatzitako lehen testigantza, berriz, "Demeterren Himno homerikoa" da. Haren kronologia k.a. VII.^[25] edo VI mendeetan kokatzen dute.^[26]

Eleusis Atenasekin behin betiko anexionatzea Solonen agintaldian gertatu zen, k.a. VI. mendearen hasieran. Pisistrato tiranoaren gobernupean, Eleusistar Misterioak panhelenikoak izatera iritsi ziren, eta erromesak Grezia osotik eta harantzago joaten ziren parte hartzera. Tiranoak herria eta santutegia inguratu zituen harresi handi batekin, defentsarako dorreek sendotua.

Persiarrek k.a. 480 urtean santutegia suntsitu zuten. Garai klasikoan, besteak beste, Telesterion berria eta Filonen Estoa eraiki zituzten. Geroago, erromatarren garaian, garaipen-arkuak, propileo handiak, iturri bat, tenpluak eta aldareak eraiki zituzten.^[27]

Parte-hartzaileen artean, ziur aski, Sokrates, Platon, Aristoteles, Sofokles, Plutarko eta Zizeron bezalako pertsona ospetsuak ere izan ziren.^[28][29]

170ean, sarmaziarrek Demeterren tenplua arpilatu zuten, baina Marko Aureliok berreraiki zuen.

IV. eta V. mendeetan kristautasunak ospea lortu zuen heinean, Eleusistar Misterioen prestigioa desagertzen hasi zen. Azken enperadore paganoa, Juliano II.a, Misterioetan hasitako azken enperadorea ere izan zen, eta haiek zaintzen saiatu zen.^[30] Teodosio Handiak 392an dekretuz itxi zituen santutegiak, nizeatar kristautasuna estatu-erlijio gisa ezartzearen aurkako erresistentzia paganoa suntsitzeko ahaleginean, gertaera hau greziar filosofoen historialari eta biografo zen Eunapiok kontatua izanik. Eunapio legezko azken hierofanteak hezi zuen, zeinari Juliano enperadoreak enkargatu baitzion gainbehera etorri ziren misterioak berrezartzea. Azken hierofantea usurpatzaile bat izan zen, «Mitrastar Misterioen aita titulua duen Tespiasko gizona», Eunapiok deitu zion bezala. 396an, Atikako bere arpilatze-kanpainan zehar, Alariko I.a godoen erregeak — «arropa ilunak» zeramatzaten monje kristauekin batera^[31]— santutegien hondarrak arpilatu zituen.^{[32][33][34][35][36][37]}

Espero bezala, obra eskultoriko, badaude pintura eta zeramika zati ugari, Misterioen hainbat alderdi irudikatzen dituztenak. «Eleusistar erliebe handia», K.a. V. mendekoa, Atenasko Arkeologia Museo Nazionalean kontserbatua, hauen adibide adierazgarria da. Demeter Triptolemori haziak ematen irudikatzen da, honek gizadiari uztak lortzeko soroak nola landu erakuts diezaion, Pertsefonek eskua buru gainean duela bedeinkatzeko.^[38]

Ontziak eta erliebe zizelkatuak dituzten beste lan batzuk, k.a. VI. mendetik IV. mendera bitartekoak, Triptolemo irudikatzen dute gari-ziri bat eusten, tronu hegodun edo gurdi batean eserita, Pertsefone eta Demeterrek pinu-zuziekin inguratuta. Ninnion taulatxoak, hau ere Atenasko Arkeologia Museo Nazionalekoa, Demeter irudikatzen du, ondoren Pertsefone eta Iako, eta hauen atzetik, hasiberrien prozesioa. Orduan, Demeter kistearen gainean eserita agertzen da (Telesterionaren barruan), Pertsefonek hasiberriak aurkezten dituela eta zuzi bat daramala. Hasiberri bakoitzak bakchoi bat darama eta bigarren lerroan Iako dago, zeremonietarako zuziak daramatzan apaiza. Onfaloen ondoan zutik, emakume ezezagun bat (ziurrenik Demeterren apaiz bat) agertzen da kiste gainean eserita dagoen bitartean, zetro bat eta kykeonez betetako ontzi bat daramala. Pannychisa ere irudikatuta dago.

Zenbait ikertzailek misterio eleusinoen boterea kykeonak agente psikodeliko gisa zuen funtziotik zetorrela uste dute.^[39] Hau The Road to Eleusis: Unveiling the Secret of the Mysteries (R. Gordon Wasson, Albert Hofmann eta Carl A. P. Ruck) lanean luze argudiatutako teoria bat da. Claviceps purpurea onddoak garia eta garagarra parasitatu ahal izan zituen. Onddoaren esklerozioa (onddoaren erresistentzia-forma) zekale-ainoa da, zekalea baita onddoak eraso daitekeen espezierik egokiena. Ainotik metabolito multzo bat isola daiteke, hala nola azido D-lisergikoaren amida (LSA), azido lisergikoaren dietilamidaren (LSD) aitzindaria dena.^[40][41] Beraz, litekeena da hasiberriak, baraualdiaz sentsibilizatuak eta aurreko zeremoniez prestatuak, edabe psikoaktibo indartsu baten eraginez, adimen-adar sakonak eta intelektualak dituzten gogamen-egoera errebelatorioetara igotzea.

Teoria hau eztabaidagarria da oraindik, izan ere, zekale-ainoz parasitatutako garagarretik egindako kykeon prestakinek emaitza eztabaidagarriak eman dituzte.

Robert Gravesek eta Terence McKennak proposatu dute Misterioak onddo psilokibikoen barietate baten hartzearen ingurukoak zirela,^[42] baina badirudi teoria horren aldeko ebidentzia gutxi daudela. Beste eragile enteogeniko batzuk, hala nola amanitak, ere iradoki dira baina teoria horiek guztiek ez dute froga sendorik.

Brian C. Murareskuren The Immortality Key liburuan, Eleusistar errituetan zeklae-ainoa substantzia ikustaile gisa erabiltzeari buruzko ebidentzia arkeokimiko eztabaidaezinak nola lortu diren jasotzen da.^[43]

• Datuak: Q26314
• Multimedia: Eleusinian Mysteries / Q26314