Alternatywne i wspomagające metody komunikacji

Ten artykuł dotyczy metod komunikacji. Zobacz też: termin techniczny dotyczący kompresji dźwięku.

Alternatywne i wspomagające metody komunikacji (ang. Augmentative and alternative communication (AAC) – dosłownie wspomagająca i alternatywna komunikacja) – grupa metod mających na celu umożliwienie komunikowanie się osobom, które nie posiadają umiejętności mowy, bądź posiadają ją w stopniu uniemożliwiającym satysfakcjonującą komunikację.

AAC łączy wiedzę z dziedzin, takich jak: logopedia, psychologia, pedagogika, lingwistyka, fizjoterapia, medycyna.

Przeznaczona jest dla osób które nie nabyły umiejętności mówienia lub też ją straciły w wyniku urazów neurologicznych (stan po udarze mózgu, stany minimalnej świadomości, stan po urazie komunikacyjnym – np. uraz czaszkowo-mózgowy), chorób neurodegeneracyjnych (jak np. choroba Alzheimera, stwardnienie zanikowe boczne), czy po przebytych operacjach (laryngektomia całkowita).

Przeznaczona jest dla osób, których umiejętność mówienia nie zapewnia im skutecznego porozumiewania się z otoczeniem (np. mowa niewyraźna) lub nie wykształciły jeszcze umiejętności mowy, a wprowadzenie systemu komunikacji ma pomóc w jej rozwoju.

Użytkownikami alternatywnych i wspomagających metod komunikacji mogą być osoby z niepełnosprawnością wrodzoną, nabytą oraz osoby nieneurotypowe^[1]. W populacji, która skorzysta na wprowadzeniu AAC, znajdziemy osoby z:

• mózgowym porażeniem dziecięcym;
• chorobami i zespołami genetycznymi (jak zespół Downa, zespół Retta czy zespół Angelmana);
• chorobami neurodegeneracyjnymi, powodującymi problemy z kontrolą aparatu artykulacyjnego (np. Stephen Hawking cierpiący na stwardnienie zanikowe boczne był użytkownikiem AAC);
• autyzmem – doświadczające trwale lub czasowo trudności w komunikowaniu się;
• niepełnosprawnością intelektualną.

Istnieje szereg alternatywnych i wspomagających metod komunikacji. Dla każdego użytkownika dobiera się najodpowiedniejszą dla niego metodę w zależności od jego możliwości, potrzeb i ograniczeń. Każdorazowo diagnoza powinna zawierać ocenę funkcjonowania sensomotorycznego (wzrok; słuch; możliwości ruchowe, w zakresie motoryki dużej i małej), ocenę poziomu rozumienia języka oraz analizę aktualnych form komunikacji.

Ważnym czynnikiem warunkującym sukces interwencji jest analiza czynników środowiskowych oraz przygotowanie osób w otoczeniu (tzw. partnerów komunikacyjnych) do nowego sposobu komunikacji.

Przykładowo:

• osobom ze słabo rozwiniętą motoryką małą (np. z powodu mózgowego porażenia dziecięcego) nie poleca się języka migowego, lecz wybór metody dostępu, która nie wymaga precyzyjnych ruchów rąk, jak wskazywanie wzrokiem (bezpośrednio, za pomocą wskaźnika, lub z wykorzystaniem eyetrackingu) bądź skanowanie^[2],
• osobom z autyzmem, które często przejawiają zaburzenia praksji oralnej oraz trudności w rozumieniu relacji społecznych^[3], proponuje się szereg form bazujących na znakach graficznych (PCS, MÓWik^[4], PECS), ze szczególnym uwzględnieniem komunikatorów z syntezą głosową (ang. speech-generating devices).

Do przykładowych metod zaliczanych do tej kategorii zaliczyć można:

• systemy znaków manualnych:
  • język migowy
  • Makaton
  • fonogesty

• systemy oparte o wykorzystanie znaków graficznych:
  • PIC
  • PCS
  • Bliss
  • PODD
  • metoda ułatwionej komunikacji
  • Makaton
  • MÓWik
  • TIM (Things I Mean)

• systemy znaków przestrzenno-dotykowych:
  • klocki słowne Premacka
  • alfabet Lorma

O komunikacji wspomaganej mówimy, gdy osoba posługuje się w czasie komunikowania pomocami: tablicami, książkami lub komunikatorami zawierającymi znaki (np. z systemu PCS). Użytkownik AAC wybiera/wskazuje znak lub szereg znaków, przekazując w ten sposób komunikat. W komunikacji niewspomaganej ekspresja komunikatu nie wymaga fizycznych pomocy, a osoba samodzielnie produkuje znak (np. w języku migowym).

W komunikacji zależnej osoba komunikująca się jest uzależniona od wsparcia drugiej osoby (np. w metodzie ułatwionej komunikacji). W drugim przypadku jest to niepotrzebne.

W wielu przypadkach komunikacja staje się komunikacją zależną jeśli potrzeba tłumacza.

• Stephen von Tetzchner, Harald Martinsen: Wprowadzenie do wspomagających i alternatywnych sposobów porozumiewania się. Warszawa: Stowarzyszenie na Rzecz Propagowania Wspomagających Sposobów Porozumiewania się „MÓWIĆ BEZ SŁÓW”, 2002. ISBN 83-912671-4-8. Brak numerów stron w książce
• Magdalena Grycman, Bogusława Beata Kaczmarek: Podręczny słownik terminów AAC (komunikacji wspomagającej i alternatywnej). Kraków: Impuls, 2014. ISBN 9788378501213