Architektura romańska w Europie Środkowo-Wschodniej

Zsámbék
Katedra w Pécs
Mánfa
Ócsa
Lebeny
Rotunda św. Marcina – Wyszehrad
Sivetice

Europa Środkowo-Wschodnia to obszar, na który chrześcijaństwo docierało z dwóch kierunków. Wraz z misjonarzami z Bizancjum docierały wpływy architektury bizantyjskiej. Cyryl i Metody przybyli na Morawy w 864 r., ich uczniowie powędrowali w kierunku Chorwacji i Węgier. W 973 r. książę Gejza sprowadził na swoje ziemie duchowieństwo z Włoch i Niemiec. Wraz z ich przybyciem gruntują się wpływy architektury romańskiej. Po koronacji Stefana I na terenie państwa węgierskiego utrwaliły się wpływy kościoła rzymskiego i umocniła się pozycja sztuki romańskiej.

Wśród najstarszych zabytków chrześcijańskich na terenie Europy Środkowo-Wschodniej dominują kościoły budowane na planie koła. Rotundy, jako typ świątyni budowanej na terenie grodu, budowano do końca XII wieku. Większość z nich ma dobudowaną niewielką, półokrągłą absydę, w której umieszczano ołtarz. Późniejsze budowle posiadają także wysoką, zazwyczaj kwadratową wieżę od zachodu. Po przybyciu duchownych ze świata łacińskiego pojawiają się trójnawowe bazyliki z trzema absydami na zakończeniu naw. Wpływy niemieckie owocują budowlami flankowanymi dwiema wieżami od strony wejścia.

Przykłady zabytków:

  • Chorwacja:
    • pochodzący z czasów przedromańskich kościół św. Donata w Zadarze z początku IX wieku. Jest to rotunda z trzema niewielkimi absydami. Nawa otoczona jest dwukondygnacyjnym obejściem i przykryta kopułą na bębnie.
    • katedra św. Anastazji z XII wieku, fasada bazyliki została ozdobiona szeregiem płytkich arkad wzorowanych na włoskich budowlach (Piza).
  • Węgry:
    • benedyktyńskie kościoły: św. Jerzego w Ják z XII wieku oraz w Lébény z początku XIII wieku. Są to trójnawowe bazyliki, bez transeptu z nawami zakończonymi absydami i dwiema wieżami od strony wejścia. W zachodniej części budowli umieszczone zostały empory przeznaczone dla fundatorów kościoła.
    • katedra św. Piotra w Peczu, zachowały się fragmenty wystroju, m.in. fragmenty oprawy cyborium. (Pod panowaniem tureckim zachodnia część kościoła została zamieniona na meczet).
    • katedra św. Wojciecha w Ostrzyhomiu (zachowały się jedynie fragmenty dekoracji rzeźbiarskiej: głowice kolumn i elementy portalu; kościół został zniszczony już w XIII wieku, podczas najazdów tureckich).
    • Opactwo benedyktyńskie Pannonhalma
    • Kościół w Bodrogolaszi
    • kościół w Avas
    • kościół w Apáti
    • kościół w Alsódörgicse
    • kościół w Árpás
    • kościół w Csempeszkopács
    • kościół w Csengersima
    • kościół w Cserkút
    • kościół w Egregy
    • kościół w Egyházasdengeleg
    • kościół w Feldebrő
    • kościół w Ják
    • kościół w Karcsa
    • kościół w Lébény
    • kościół w Őriszentpéter
    • kościół w Mesteri
    • kościół w Türje
    • kościół w Zsámbék
    • kościół w Nagygéc
    • kościół w Mánfa
    • kościół w Nagybörzsöny
    • kościół w Ócsa
    • Opactwo Somogyvár
  • Rumunia:
    • kościół św. Piotra we wsi Herina z przełomu XII i XIII wieku
    • kaplica w Gurasada
    • Katedra św. Michała w Alba Iulia
    • kościół w Cisnădioara
    • kościół w Herina
    • kościół w Acâș
    • kościół w Nou Săsesc
    • kościół w Gușterița
  • Czechy:
    • rotunda św. Piotra na wzgórzu Radyně (567 m), w miejscowości Starý Plzenec koło Pilzna
    • rotunda św. Jerzego na wzgórzu Řip z XI wieku
    • bazylika św. Jerzego na zamku w Pradze (Hradczany)
    • rotunda św. Wita z lat 30. X wieku pod katedrą na Hradczanach
    • bazylika romańska pod katedrą na Hradczanach (widoczna w kryptach królewskich poniżej posadzki katedry św. Wita)
    • rotunda św. Marcina (XI wiek) w Pradze (Wyszehrad)
    • kaplica zamkowa w Chebie
    • bazylika św. Prokopa w Třebíču
    • tetrakonchos w Mikulczycach
    • kaplica w Chrast nad Hornadem
  • Słowacja:
    • kościół we wsi Batyżowce
    • kościół we wsi Bátovce
    • kościół w Baďan
    • kościół w Boldog
    • kościół we wsi Borský Mikuláš
    • kościół we wsi Bystričany
    • kościół we wsi Kopčany
    • kościół we wsi Veľký Klíž
    • rotunda w Trenczynie (niezachowana)
    • rotunda we wsi Bíňa
    • rotunda we wsi Križovany nad Dudváhom
    • rotunda we wsi Prihradzany
    • rotunda we wsi Šivetice
    • rotunda we wsi Skalica
  • Ukraina:
    • cerkiew św. Pantelejmona w Szewczenkowie koło Halicza z około 1219 roku (bazylika, przebudowana w XVI w. na kościół św. Stanisława i ponownie przebudowana na pocz. XXI wieku poprzez dodanie kopuły)
    • Pobiereże koło Halicza z 2 poł. XII wieku, relikty nieistniejącej romańskiej kaplicy zbudowanej podczas panowania węgierskiego[1][2].
    • cerkiew św. Bazylego we Włodzimierzu
    • cerkiewka św. Trójcy w monasterze w Zimnem koło Włodzimierza
    • Rotunda Horiańska pod wezwaniem św. Anny w Horianach w południowo-wschodniej części miasta Użgorod na Zakarpaciu
    • Rotunda w Kijowie (nieistniejąca)

Przypisy

  1. ↑ TeresaT. Rodzińska-Chorąży TeresaT., Tetrakonchos w Zawichoście (pod wezwaniem św. Maurycego?): analiza reliktów, problem rekonstrukcji i genezy formy (The Tetraconch in Zawichost (St. Maurice?): analysis of the relics, the problem of the reconstruction, and the origins of the form), „Zawichost we wczesnym średniowieczu” [dostęp 2019-02-25]  (ang.).
  2. ↑ Joannissjan Oleg, Hramy-rotondy w drevnej Rusi, [w:] W. Batalov, "Jerusalim w russkoj kulture", Moskva, 1994, s.100-147

Bibliografia