Blekot pospolity

Systematyka^[1]^[2]

Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

Nadgromada

Gromada

Podgromada

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

selerowce

Rodzina

selerowate

Rodzaj

blekot

Gatunek

blekot pospolity

Nazwa systematyczna

Aethusa cynapium L.
Sp.Pl.2. 1753

Systematyka w Wikispecies

Multimedia w Wikimedia Commons

Blekot pospolity (Aethusa cynapium L.) – gatunek rośliny z rodziny selerowatych / baldaszkowatych (Apiaceae). Zwyczajowe nazwy: szaleń, psia pietruszka.

Rozmieszczenie geograficzne

Występuje w prawie całej Europie od Hiszpanii i Wielkiej Brytanii po Ural, a także na Kaukazie i w Azji Mniejszej^[3]. W Polsce jest pospolity na niżu i w niższych położeniach górskich^[4]^[5].

Morfologia

Pokrój: Roślina zielna z wrzecionowatym, cienkim korzeniem. Łodyga osiąga do 30–150 cm wysokości (jest istotnie różna u podgatunków), jest naga, pusta w środku (dęta), obła, delikatnie kreskowana lub słabo kanciasta. Często jest owoszczona i brudnofioletowo nabiegła. W górnej części rozgałęzia się^[4].
Liście: Nagie, ciemnozielone, 2–3-krotnie pierzaste, w zarysie trójkątne, końcowe odcinki jajowate, pierzasto nacinane, z łatkami jajowatymi lub lancetowatymi, karbowanymi lub całobrzegimi. Liście mają pochwiaste nasady, przy czym górne liście mają pochwy biało obrzeżone i wyciągnięte w uszka w górnej części^[4].
Kwiaty: Drobne kwiaty zebrane w kwiatostan typu baldach złożony, składający się z 5–20 baldaszków. Listków pokrywy brak lub co najwyżej jest jedna lub są dwa; pokrywki są zwykle trójlistkowe, jednostronnie ustawione pod baldaszkiem i odgięte, dłuższe od baldaszka, równowąskie. Ząbki kielicha zupełnie zredukowane. Płatki korony górą białe lub czerwonawe, mają kształt odwrotnie sercowaty i na górze są wycięte z łatką zagiętą do środka. Pręcików 5, słupek 2-krotny, dolny^[4].
Owoce: Szeroko jajowate do kulistych rozłupnie składające się z dwóch rozłupek, osiągające długość 3–5 mm. Ich powierzchnia jest pokryta gąbczastymi żebrami, przy czym boczne są oskrzydlone^[4].
Gatunki podobne: Gatunek może być mylony zwłaszcza z pietruszką. Bardzo charakterystyczne dla niego są jednak jednostronne i odgięte w dół listki pokrywek wyrastające pod baldaszkami. Roślina wyróżnia się także nieprzyjemnym zapachem podobnym do czosnku, wyczuwalnym po roztarciu liści^[6]^[7]. Poza tym różni się liśćmi połyskującymi od spodu (pietruszka ma matowe) i białymi kwiatami (u pietruszki żółtozielonymi)^[7].

Zmienność

Wyróżnia się trzy podgatunki^[3]:

Aethusa cynapium ssp. cynapium – podgatunek nominatywny, wysokość do ok. 1 m^[4], łodyga obła bruzdowana^[8], łatki liści ostro zakończone^[4]. Baldaszki krótsze od pokrywek, które zwykle występują w liczbie trzech^[4]. Roślina ruderalna, chwast w ogrodach^[4].
Aethusa cynapium subsp. segetalis (Boenn.) Schübl. & G.Martens (syn. A. cynapium subsp. agrestis (Wallr.) Dostal.) – wysokość 5–20 cm, łodyga kanciasta i rozgałęziona poziomo^[8]. Łątki liści zwykle tępo zakończone^[4]. Pokrywki równe długością baldaszkom lub krótsze. Archeofit, chwast upraw (zwłaszcza żyta, przy czym kwitnie i dojrzewa zwykle na ściernisku^[9]) i roślina ruderalna^[8]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla związku zespołów (All.) Caucalidion lappulae^[10]. Umieszczony na czerwonej liście w kategorii DD (stopień zagrożenia trudny do ustalenia)^[11].
Aethusa cynapium subsp. elata (Hoffm.) Schübl. & G.Martens (syn. A. cynapium subsp. cynapioides (Bieb.) Nyman. – wysokość ponad 90 cm (do ok. 2 m^[4]), łodyga obła lub słabo bruzdkowana, sztywna, pokryta woskiem. Pokrywki równe długością baldaszkom lub dłuższe. Rośnie w zaroślach i na skrajach lasów^[8].

Biologia i ekologia

Roślina jednoroczna, czasem dwuletnia, kwitnąca od czerwca do września^[4], czasem do października^[12] (w przypadku subsp. segetalis podkreślane jest późne kwitnienie)^[4].

Rośnie na przydrożach, przychaciach i jako chwast w uprawach^[8]^[4], także w zaroślach i w lasach^[4]. Roślina wapieniolubna^[12].

Liczba chromosomów 2n = 20^[8].

Roślina trująca: Pęd nadziemny i korzeń zawierają toksyczne alkaloidy – koniinę i cynapinę, przy czym szczególnie trujący jest pierwszy z tych związków^[6], taki sam jak obecny u szczwołu plamistego (u blekotu występuje jednak w mniejszych ilościach – w świeżym zielu alkaloidów jest 0,00023%)^[7]. W roślinie stwierdzono także obecność poliin (eutyzyna, eutanazol A, eutanazol B) podobnych do cykutoksyny^[7]. Zawartość związków toksycznych jest wyższa w latach suchych i gorących^[7].

Alkaloidy powodują u ptaków i ssaków silne podrażnienie błon śluzowych, a po wchłonięciu – porażenie zakończeń nerwów i splotów współczulnych. W wyniku zatrucia następuje: brak apetytu, krwawienie z płuc, biegunka, nierówny chód, drgawki, zaburzenia oddechowe i w końcu paraliż i śmierć^[6]^[7]. Przytomność u osób zatrutych jest zachowana, a do zgonu dochodzi w ciągu ok. 8 godzin od spożycia roślin^[7].

Roślina jest wysoce trująca zwłaszcza dla gęsi i świń, poza tym dla koni, krów. Jednak rzadko do zatruć zwierząt dochodzi z powodu nieprzyjemnego zapachu i smaku rośliny. Ludzie trują się blekotem ze względu na podobieństwo jego liści do liści pietruszki i częste występowanie jako chwast w uprawach (może rosnąć razem z pietruszką)^[6]. Ze względu na stosunkowo niewielkie ilości związków trujących u ludzi zwykle dochodzi do zatruć tylko z objawami żołądkowo-jelitowymi^[7].

Zastosowanie

Roślina lecznicza, dawniej używana w medycynie ludowej^{[potrzebny przypis]}. Esencja z kwitnących roślin stosowana była także w homeopatii^[7].

Surowiec: Ziele Herba Aethusae i korzeń Radix Aethusae^[13]. Zawiera olejek eteryczny, a ze związków czynnych biologicznie: flawonoidy (kemferol, narcyzyna, rutyna)^[6], kwas mrówkowy, kwas masłowy^[13].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-01] (ang.).
↑ ^a ^b Aethusa cynapium L., [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2024-08-11] .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o MarianM. Koczwara MarianM., Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. IX. Dwuliścienne wolnopłatkowe-dwuokwiatowe. Cz. VII, Kraków 1960, s. 86-87 .
↑ Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, AdamA. Zając (red.), MariaM. Zając (red.), Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 30, ISBN 83-915161-1-3, OCLC 831024957 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Jakub Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania roślin trujących i szkodliwych. Warszawa: PWRiL, 1982, s. 276-277. ISBN 83-200-2415-3.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ MariaM. Henneberg MariaM., ElżbietaE. Skrzydlewska ElżbietaE., Zatrucia roślinami wyższymi i grzybami, Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1984, s. 127-128, ISBN 978-83-200-0419-9 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2004, s. 339. ISBN 83-01-14342-8.
↑ Włodzimierz Tymrakiewicz: Atlas chwastów. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1959, s. 228.
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
↑ ^a ^b JakubJ. Mowszowicz JakubJ., Krajowe chwasty polne i ogrodowe, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1955, s. 181-182 .
↑ ^a ^b Jakub Mowszowicz: Flora jesienna. Przewodnik do oznaczania dziko rosnących jesiennych pospolitych roślin zielnych. Warszawa: WSiP, s. 94. ISBN 83-02-00607-6.