Emilian Czyrniański

Emilian Czyrniański

Emilian Czyrniański (1878)
Państwo działania	Austro-Węgry
Data i miejsce urodzenia	20 stycznia 1824 Florynka
Data i miejsce śmierci	14 kwietnia 1888 Kraków
profesor nauk chemicznych
Specjalność: chemia ogólna
Alma Mater	Akademia Techniczna we Lwowie
Habilitacja	1851 – chemia Uniwersytet Praski
Profesura	1859
Polska Akademia Umiejętności
Status	członek czynny
Nauczyciel akademicki
Uczelnia	Akademia Techniczna we Lwowie
Stanowisko	asystent
Okres zatrudn.	1847–1849
Uczelnia	Uniwersytet Praski
Stanowisko	adiunkt
Okres zatrudn.	1849–1851
Uczelnia	Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
Wydział	Filozoficzny
Stanowisko	profesor
Okres zatrudn.	1851–1888
Rektor
Uczelnia	Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
Okres spraw.	1874–1875
Poprzednik	Gustaw Piotrowski
Następca	Fryderyk Zoll
Dziekan
Wydział	Filozoficzny
Okres spraw.	1874–1874
Multimedia w Wikimedia Commons

Emilian Czyrniański, rusiń. Емілиян Чырняньскій (ur. 20 stycznia 1824 we Florynce, zm. 14 kwietnia 1888 w Krakowie) – polski chemik, łemkowskiego pochodzenia, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie w 1874–1875, współzałożyciel Akademii Umiejętności.

Życiorys

Wychował się w greckokatolickiej rodzinie łemkowskiej Hryhorija i Chrystyny rod. Kaniuk^[1]. Ojciec był proboszczem we Florynce, zajmując też stanowisko inspektora szkolnego w Muszynie, później radcy Konsystorza Przemyskiego ds. szkolnych.

Emilian Czyrniański uczęszczał do szkoły powszechnej w rodzinnej miejscowości, następnie ukończył gimnazjum w Nowym Sączu. W 1842–1844 studiował teologię greckokatolicką w Instytucie Teologicznym w Przemyślu. W 1844 przeniósł się do Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Lwowskiego. Przerwał naukę i zamieszkał w Przemyślu, gdzie pracował jako pomocnik aptekarza.

W 1846 powrócił do Lwowa, podejmując studia w Akademii Technicznej. W następnym roku, już w czasie studiów, został młodszym asystentem i członkiem Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego. W 1849–1851 pracował na stanowisku adiunkta w Uniwersytecie Praskim. W 1851 uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego i objął katedrę chemii ogólnej na Uniwersytecie Jagiellońskim. W tym samym roku został przyjęty do Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, przekształconego w 1872 w Akademię Umiejętności. W 1859 otrzymał tytuł profesora, aby w 1874 objąć stanowisko dziekana Wydziału Filozoficznego. W następnym roku akademickim (1874–1875) pełnił funkcję rektora uczelni, zasiadając również w Sejmie Krajowym. Został usunięty z funkcji z powodu nieustępliwego zabiegania o język polski jako wykładowy w uczelniach Galicji^[2] .

Zmarł na atak serca 14 kwietnia 1888^[3]. Pochowany został na cmentarzu Rakowickim w Krakowie^[4].

Miał córkę Marię Krystynę, żonę Józefa Stanisława Retingera (1849–1897), matkę Józefa Hieronima (1888–1960)^[5].

Działalność naukowa

Emilian Czyrniański wniósł poważny wkład do polskiej chemii. Już w 1850 opublikował znaczącą rozprawę pt. Wirujące niedziałki, w której przedstawił oryginalną koncepcję atomistyczną. Rozwijał ją następnie przez cały okres pracy naukowej, uzupełniając spostrzeżeniami o wiązaniach chemicznych: Teoryja tworzenia się połączeń chemicznych na podstawie ruchu wirowego atomów (1862), Rozwinięcie krytyczne teoryi chemicznej opartej na ruchach wirowych niedziałek (1876), Teoryja mechaniczno-chemiczna oparta na ruchach wirowych niedziałek (1876), Teoryja chemiczno-fizyczna na podstawie przyciągania się i ruchu wirowego niedziałek (1884).

Jako pierwszy w dziejach polskiej nauki przedstawił propozycję polonizacji terminologii chemicznej w sposób spójny i usystematyzowany, wykładając swoje spostrzeżenia w pracy pt. Słownictwo polskie chemiczne (1853). Skutecznie zabiegał o wprowadzenie tej formy jako normy terminologicznej używanej w szkołach realnych, gimnazjach i uczelniach Galicji (obowiązywała do 1919)^[6].

Poddawał próbom wody mineralne z różnych okolic Galicji i Czech. W 1874–1877 badał wody pochodzące z Iwonicza i Krynicy.

W swojej działalności naukowej poświęcił też dużo miejsca na opracowanie podręczników chemii dla potrzeb szkolnictwa i upowszechnienia wiedzy chemicznej. Opublikował pierwszy w języku polskim podręcznik wiedzy powszechnej z zakresu chemii (Wykład chemii nieorganicznej zastosowanej do przemysłu, rolnictwa i medycyny, 1859). Opracował syntezę ówczesnej wiedzy chemicznej, przygotowując dwa niezależne podręczniki, osobno opisujące chemię organiczną i nieorganiczną – Chemija nieorganiczna i organiczna zastosowana do przemysłu, rolnictwa i lékarstwa (t. 1–2, 1866–1867). Opublikował również podręczniki chemii nieorganicznej: akademicki (Chemija nieorganiczna ułożona dla uniwersytetów i akademij technicznych, 1874) oraz dla średnich szkół technicznych (Chemija nieorganiczna mniejsza ułożona dla szkół realnych, 1874).

Przypisy

Bibliografia

• TadeuszT. Estreicher TadeuszT., Czyrniański Emilian, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. IV, Kraków 1938, s. 378-379 .
• StanisławS. Grodziski StanisławS., Sejm Krajowy Galicyjski 1861-1914, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 1993, ISBN 83-7059-052-7, OCLC 830051670 .
• BogdanB. Horbal BogdanB., Obecność Łemków w nauce i kulturze polskiej, [w:] B.B. Machul-Telus (red.), Łemkowie, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2013, s. 155, ISBN 978-83-7666-232-9 .

Linki zewnętrzne

• Czyrniański Emilian, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2011-06-17] .
• Prace Emiliana Czyrniańskiego dostępne w Sieci (Katalog HINT)