Pysznogłówka
 Pysznogłówka dwoista | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | eukarionty | ||
|---|---|---|---|
| Królestwo | rośliny | ||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | okrytonasienne | ||
| Klasa | Magnoliopsida | ||
| Nadrząd | astropodobne | ||
| Rząd | jasnotowce | ||
| Rodzina | jasnotowate | ||
| Rodzaj | pysznogłówka | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Monarda L. Sp. Pl. 22. 1753 | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
| Monarda fistulosa L.[3] | |||
| |||
| |||
Pysznogłówka (Monarda L.) – rodzaj roślin należących do rodziny jasnotowatych. Obejmuje w zależności od źródła od ok. 12[4][5], 16[6] do 22[7] gatunków. Wszystkie te rośliny rosną dziko w Ameryce Północnej na obszarze od Kanady po Meksyk. Zasiedlają lasy, prerie i suche pola[4]. Szereg gatunków został rozprzestrzeniony jako uprawne[5][8], także spotykane w uprawie w Polsce[9][10].
Niektóre gatunki są uprawiane jako rośliny ozdobne, zwłaszcza spotykana w licznych odmianach pysznogłówka szkarłatna M. didyma[4]. Są to rośliny miododajne, licznie odwiedzane przez pszczoły. Są też stosowane do przyrządzania aromatycznych herbatek i potpourri[8]. Wykorzystywane są ze względu na silny aromat jako przyprawa w kuchni (zwłaszcza pysznogłówka szkarłatna, cytrynowa M. citriodora i dęta M. fistulosa). Mają także zastosowanie w ziołolecznictwie[6].
Morfologia
- Pokrój
- Byliny o płożących kłączach osiągające do 1,2 m wysokości, także rośliny jednoroczne[4].
- Kwiaty
- Zebrane w gęstych okółkach w szczytowej części pędu, rozdzielonych wydłużonymi międzywęźlami[5], zwykle wsparte liściastymi przysadkami, czasem barwnymi[4]. Kielich zrosłodziałkowy, z 5 ząbkami na szczycie, z 13 do 15 wiązkami przewodzącymi. Korona biała, żółta, różowa, czerwona lub fioletowa. U nasady zrośnięte płatki tworzą rurkę rozszerzającą się ku gardzieli, zakończoną łatkami tworzącymi dwie wargi. Górna warga z dwóch łatek jest prosto ku górze wzniesiona, równowąska lub kapturkowata. Dolna warga składa się z trzech łatek, z dolną wyraźnie większą od bocznych. Cztery pręciki w dwóch parach, wystające lub nie z rurki korony. Zalążnia złożona z dwóch owocolistków, dwukomorowa, w każdej komorze z dwoma zalążkami. Szyjka słupka pojedyncza, z dwudzielnym znamieniem o nierównych ramionach[4].
Systematyka
- Pozycja systematyczna
Rodzaj z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae Lindl.) w obrębie której zaliczany jest do podrodziny Nepetoideae, plemienia Mentheae i podplemienia Menthinae[11].
- Wykaz gatunków[7]
- Monarda bartlettii Standl.
- Monarda bradburiana Beck – pysznogłówka Bradbury'ego[10]
- Monarda citriodora Cerv. ex Lag. – pysznogłówka cytrynowa[10]
- Monarda clinopodia L.
- Monarda clinopodioides A.Gray
- Monarda didyma L. – pysznogłówka szkarłatna, p. dwoista[10][12]
- Monarda eplingiana Standl.
- Monarda fistulosa L. – pysznogłówka dęta[10][12]
- Monarda fruticulosa Epling
- Monarda humilis (Torr.) Prather & J.A.Keith
- Monarda lindheimeri Engelm. & A.Gray
- Monarda luteola Singhurst & W.C.Holmes
- Monarda maritima (Cory) Correll
- Monarda media Willd.
- Monarda × medioides W.H.Duncan
- Monarda pectinata Nutt. – pysznogłówka grzebieniasta[10]
- Monarda pringlei Fernald
- Monarda punctata L. – pysznogłówka kropkowana[12]
- Monarda russeliana Nutt.
- Monarda scabra Beck.
- Monarda stanfieldii Small
- Monarda viridissima Correll
Przypisy
- ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-31] (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-06].
- ↑ a b c d e f g h i Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 284. ISBN 0-333-74890-5.
- ↑ a b c d e Monarda Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2019-03-13].
- ↑ a b David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 595, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
- ↑ a b Monarda. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2019-03-13].
- ↑ a b GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
- ↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 117, ISBN 978-83-62975-45-7 .
- ↑ a b c d e f Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 126. ISBN 978-83-925110-5-2.
- ↑ Genus: Monarda L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2019-03-13].
- ↑ a b c B. Grabowska, T. Kubala: Encyklopedia bylin, tom II, K–Z. Poznań: Zysk i S-ka, 2012, s. 602-603. ISBN 978-83-7506-846-7.
- Britannica: plant/Monarda
- БРЭ: 2226047
- SNL: hestemynte
