Roksolanki, to jest ruskie panny

Roksolanki, to jest Ruskie panny (oryg. Roxolanki) – poemat miłosny napisany przez Szymona Zimorowica z okazji zaślubin brata poety – Józefa Bartłomieja Zimorowica z Katarzyną Duchną Dymidecką, które odbyły się w 1629. Utwór składa się z trzech części (38 pieśni „chóru panieńskiego” oraz 31 pieśni „chóru młodzieńskiego”), odautorskiego prologu oraz lirycznego monologu Dziewosłęba (swata). Tematem Roksolanek są zarówno „rozkosze”, jak i „męki” miłości erotycznej silniejszej od śmierci.

Pierwodruk poematu miał miejsce w 1654 r., a zatem w 25 lat po śmierci autora. Ten fakt, jak również wydanie w 1663 r. także pod imieniem Szymona Zimorowica Sielanek Ruskich, których autorem najprawdopodobniej był jego brat Bartłomiej, wywołały trwającą od XIX w. kontrowersję w kwestii autorstwa obu dzieł. Dwa najpopularniejsze stanowiska przypisują Bartłomiejowi albo autorstwo obu książek albo tylko Sielanek... Wydanie tych dzieł pod nazwiskiem brata uzasadnia się sprawowaniem przez Bartłomieja funkcji publicznych, przez co nie chciał być postrzegany jako autor "niepoważnej" poezji sielankowej. Współcześnie większość badaczy przychyla się do drugiego stanowiska. Potwierdza je wzmianka w niewydanej za życia autora kronice Lwowa autorstwa Bartłomieja, wskazująca na Szymona jako twórcę Roksolanek^[1].

Jednym z najistotniejszych sporów ideowych w polskiej poezji barokowej jest kwestia wartości świata i stosunku człowieka do niego. Dwoma najpopularniejszymi postawami twórczymi wobec tego problemu były dworska poezja "światowych rozkoszy" (H. Morsztyn) i "heroiczny humanizm", naciskający na walkę człowieka ze światem w imię wartości religijnych (Sęp-Szarzyński). Wobec tego sporu Szymonowic zajął stanowisko odmienne, nawiązujące do renesansu. Ujmował mianowicie twórczość poetycką jako sposób na pogodzenie pierwiastków ludzkiego i boskiego w człowieku. W poemacie wyraz dają temu stanowisku refleksyjne pieśni drugiego chóru młodzieńców.

W poemacie duży nacisk kładzie się na rozróżnienie między "ognieniem życiodajnym", a "ogniem niszczącym". Ten pierwszy utożsamiany jest zarówno z miłością Bożą, jak i małżeńską, drugi zaś z miłością erotyczną, powiązaną ze śmiercią. Poemat opisuje przede wszystkim ten drugi rodzaj miłości.

O kolejności pieśni decyduje założenie kompozycyjne, gdyż utwór jest turniejem poetyckim, w którym 69 osób prezentuje swoje zwierzenia. Zasadą kompozycyjną zbioru jest symetria^[2]. Uczestnicy są podzieleni na trzy chóry: Pierwszy chór, panieński liczący osiemnaście panien, Wtóry chór, młodziański zawierający wiersze trzydziestu jeden młodzieńców i Trzeci chór, panieński, w którym swe wiersze prezentuje dwadzieścia panien. Występy chórów poprzedzone są przemową Dziewosłęba i dedykacją dla oblubieńców. Logika cyklu prowadzi przez różne przypadki jedności szczęścia i cierpienia, by w ostatniej pieśni przypomnieć, że świat miłości, to świat nadziei, który „śmierć wespół z prochem rozwieje”. Tom został wydany przez brata poety dopiero w 1654 roku, czyli ćwierć wieku po jego śmierci.

Oprócz wspomnianej zasady symetrii, w konstrukcji Roksolanek można odnaleźć inne koncepcje matematyczny jak złoty podział czy pentagram^[2].

W toku całego poematu występują liczne zapożyczenia z twórczości Jana Kochanowskiego zarówno w obrazowaniu jak i układzie całego zbioru, głównie w kontekście polemicznym. Ta polemika przejawia się np. w odrzuceniu gloryfikowanego przez wcześniejszą poezję życia ziemiańskiego na rzecz funkcjonowania w mieście, czy parafrazie znanej pieśni "Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony" w formie pieśni miłosnej.

• Czesław Hernas: Barok. Warszawa 1973 (i wyd. nast.).

Zobacz w Wikiźródłach tekst Roksolanki

• Wydania utworu w bibliotece Polona