Tupaja

Tupaja
Tupaia
Raffles, 1821[1]
Ilustracja
Tupaja pospolita (T. glis)
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Infragromada

łożyskowce

Rząd

wiewióreczniki

Rodzina

tupajowate

Rodzaj

tupaja

Typ nomenklatoryczny

Tupaia ferruginea Raffles, 1821

Synonimy
Gatunki

21 gatunków (w tym 2 wymarłe) – zobacz opis w tekście

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Tupaja[18], nadrzewnica[18] (Tupaia) – rodzaj ssaków z rodziny tupajowatych (Tupaiidae).

Zasięg występowania

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w południowo-wschodniej Azji[19][20].

Morfologia

Długość ciała (bez ogona) 110–230 mm, długość ogona 120–230 mm, długość ucha 6–20 mm, długość tylnej stopy 29–55 mm; masa ciała 35–300 g[21]

Systematyka

Rodzaj zdefiniował w 1821 roku brytyjski zoolog Thomas Stamford Raffles w artykule poświęconym katalogowemu spisowi kolekcji zoologicznej, sporządzonej na zlecenie Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej na wyspie Sumatra i w jej okolicach, opublikowanym w czasopiśmie Transactions of the Linnean Society of London[1]. Raffles wymienił dwa gatunki – Tupaia ferruginea Raffles, 1821 i Tupaia tana Raffles, 1821 – z których gatunkiem typowym jest (późniejsze oznaczenie) Tupaia ferruginea Raffles, 1821[22].

Etymologia

  • Tupaia (Tupaya, Tupaja, Tapaia): malaj. nazwa tupai dla wiewiórki lub tupai[23].
  • Sorex-Glis i Glisorex (Glisosorex, Glirisorex): zbitka wyrazowa nazw rodzajów: Sorex Linnaeus, 1758 (ryjówka) oraz Glis Brisson, 1762 (popielica)[24]. Gatunek typowy: Sorex glis Diard, 1820.
  • Cladobates (Chladobates, Gladobates): gr. κλαδος klados ‘gałąź, gałązka’; βατης batēs ‘piechur’, od βατεω bateō ‘stąpać’, od βαινω bainō ‘chodzić’[25]. Gatunek typowy: Cuvier wymienił trzy gatunki – Tupaia ferruginea Raffles, 1821, Tupaia javanica Horsfield, 1822 i Tupaia tana Raffles, 1821 – z których gatunkiem typowym jest Tupaia tana Raffles, 1821.
  • Hylogale (Hylogalea): gr. ὑλη hulē ‘teren lesisty, las’; γαλεή galeē lub γαλή galē ‘łasica’[26].
  • Glipora: etymologia niejasna, Jentink nie wyjaśnił znaczenia nazwy rodzajowej[14]. Gatunek typowy: Jentink wymienił trzy gatunki – Hylogale murina S. Müller, 1840, Glipora leucogaster Jentink, 1888 (= Tupaia minor A. Günther, 1876) i Glipora rufescens Jentink, 1888 (= Tupaia splendidula J.E. Gray, 1865) – z których gatunkiem typowym jest Glipora leucogaster Jentink, 1888 (= Tupaia minor A. Günther, 1876).
  • Urogale: gr. ουρα oura ‘ogon’[27] ; γαλεή galeē lub γαλή galē ‘łasica’[28]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Urogale cylindrura Mearns, 1905 (= Tupaia everetti Thomas, 1892).
  • Tana: epitet gatunkowy Tupaia tana Raffles, 1821; lokalna nazwa Tupai tana dla tupai okazałej[29][16]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Tupaia tana Raffles, 1821.
  • Lyonogale: Marcus Ward Lyon (1875–1942), amerykański przyrodnik; gr. γαλεή galeē lub γαλή galē ‘łasica’[28].

Podział systematyczny

Do rodzaju należą następujące występujące współcześnie gatunki[30][31][19]:

Grafika Gatunek Autor i rok opisu Nazwa zwyczajowa[18] Podgatunki[21][19][31] Rozmieszczenie geograficzne[21][19][31] Podstawowe wymiary[21][31][j] Status
IUCN[32]
Tupaia belangeri (J.A. Wagner, 1841) tupaja północna 2 podgatunki od południowo-zachodniej i południowo-środkowej Chińskiej Republiki Ludowej (włącznie z wyspą Hajnan) i Nepalu na południe przez Bhutan, północno-wschodnie Indie, północno-wschodni Bangladesz, Azję Południowo-Wschodnią do północny Półwysep Malajski DC: 16–23 cm
DO: 15–20 cm
MC: 160–200 g 		 LC 
Tupaia minor A. Günther, 1876 tupaja mała 4 podgatunki Półwysep Malajski, Sumatra, Borneo i niektóre wyspy (Banggi, Balambangan, Singkep i prawdopodobnie Laut) DC: 11–14 cm
DO: 13,5–17,5 cm
MC: 35–80 g 		 LC 
Tupaia glis (Diard, 1820) tupaja pospolita gatunek monotypowy Półwysep Malajski (włącznie z kilkoma wyspami leżącymi u jego wybrzeży) i Wyspy Lingga (Lingga i Singkep) DC: 13,5–21 cm
DO: 12,5–18 cm
MC: 90–190 g 		 LC 
Tupaia nicobarica (Zelebor, 1869) tupaja nikobarska gatunek monotypowy Indonezja (Nikobary (Wielki i Mały Nikobar)) DC: 17,5–19,5 cm
DO: 19–23 cm
MC: brak danych 		 EN 
Tupaia ferruginea Raffles, 1821 gatunek monotypowy Indonezja (Sumatra i Wyspy Batu (Tanahbala)) DC: 17,5–20 cm
DO: 14–17,5 cm
MC: brak danych 		 DD 
Tupaia chrysogaster G.S. Miller, 1903 tupaja złotobrzucha gatunek monotypowy Indonezja (Wyspy Mentawai (Sipura, Północna i Południowa Pagai oraz prawdopodobnie Siberut) DC: 18–22 cm
DO: 12,5–15 cm
MC: brak danych 		 VU 
Tupaia discolor Lyon, 1906 gatunek monotypowy Indonezja (wyspa Bangka na południowy wschód od wybrzeży Sumatry) DC: 19–21 cm
DO: 16–19 cm
MC: brak danych 		 DD 
Tupaia javanica Horsfield, 1822 tupaja jawajska gatunek monotypowy Indonezja (zachodnia Sumatra i wyspy Nias, Jawa i Bali) DC: 13–15 cm
DO: 14,5–17,5 cm
MC: brak danych 		 LC 
Tupaia hypochrysa O. Thomas, 1895 gatunek monotypowy Indonezja (zachodnia Jawa) DC: około 14,5 cm
DO: około 14,5 cm
MC: brak danych 		 DD 
Tupaia tana Raffles, 1821 tupaja okazała 15 podgatunków Sumatra, Borneo i niektóre wyspy (Banyak, Batu, Bangka, Belitung, Lingga, Riau, Natuna, Labuan, Bangii i Tambelan) DC: 17,5–21 cm
DO: 15–19,5 cm
MC: 200–300 g 		 LC 
Tupaia longipes O. Thomas, 1893 tupaja długonoga gatunek monotypowy niziny północnego Borneo na południe do rzek Rajang i Kayan (Malezja, Brunei i Indoznezja) DC: 19–20 cm
DO: 18–19 cm
MC: około 165 g 		 LC 
Tupaia gracilis O. Thomas, 1893 tupaja wysmukła gatunek monotypowy Malezja i Indonezja: Borneo (z wyjątkiem centralnych wyżyn i południowo-wschodniej części wyspy), w pobliżu wysp Banggi i Karimata; prawdopodobnie wyspy Belitung i Bangka) DC: 13,5–15 cm
DO: 15,5–18 cm
MC: około 70 g 		 LC 
Tupaia montana O. Thomas, 1892 tupaja górska 3 podgatunki Borneo: Malezja (rezerwat przyrody Lanjak Entimau, Batu Song, Kalulong, Usun Apau, Dulet, Puek i Kinabalu) oraz Indonezja (Borneo Wschodnie) DC: 15–17,5 cm
DO: 12–15 cm
MC: 110–150 g 		 LC 
Tupaia dorsalis Schlegel, 1857 tupaja pasiasta gatunek monotypowy zachodnie, środkowe i wschodnie Borneo (Malezja, Brunei i Indonezja); w Sabah, rzadki wzdłuż granicy Kalimantanu DC: 17,5–19,5 cm
DO: 14,5–15 cm
MC: brak danych 		 DD 
Tupaia picta O. Thomas, 1892 tupaja pomalowana 2 podgatunki północno-zachodnie i wschodnie Borneo (Malezja, Brunei i Indonezja) DC: 17,4–20 cm
DO: około 15 cm
MC: brak danych 		 LC 
Tupaia salatana Lyon, 1913 gatunek monotypowy Malezja i Indonezja: południowe Borneo, na południe od rzek Rajang i Kayan DC: 17,5–21 cm
DO: 17,5–20 cm
MC: brak danych 		 LC 
Tupaia splendidula J.E. Gray, 1865 tupaja ruda 5 podgatunków Malezja i Indonezja: Borneo, Karimata, Wyspy Natuna (Laut i Bunguran) i Wyspy Anambas (Kiabu) DC: 15–17,5 cm
DO: 12–15 cm
MC: 110–150 g 		 LC 
Tupaia everetti O. Thomas, 1892 nadrzewnica filipińska gatunek monotypowy Filipiny (Mindanao i pobliskie Dinagat i Siargao) DC: 17–22 cm
DO: 11,5–17,5 cm
MC: około 350 g 		 LC 
Tupaia palawanensis O. Thomas, 1894 tupaja palawańska 2 podgatunki Filipiny (Palawan, Balabac, Busuanga, Culion i Cuyo) DC: 15,7–19 cm
DO: 15–18 cm
MC: 120–160 g 		 LC 

Kategorie IUCN:  LC  – gatunek najmniejszej troski,  VU  – gatunek narażony,  EN  – gatunek zagrożony,  DD  – gatunki o nieokreślonym stopniu zagrożenia.

Opisano również gatunki wymarłe:

Uwagi

  1. ↑ a b Wariant pisowni Tupaia Raffles, 1821.
  2. ↑ Nowa nazwa dla Sorex-Glis É. Geoffroy Saint-Hilaire & F. Cuvier, 1822.
  3. ↑ a b Niepoprawna późniejsza pisownia Cladobates F. Cuvier, 1824.
  4. ↑ Nowa nazwa dla Tupaia Raffles, 1821.
  5. ↑ Wariant pisowni Hylogale Temminck, 1827.
  6. ↑ a b Nieuzasadniona poprawka Glisorex Desmarest, 1822.
  7. ↑ Niepoprawna późniejsza pisownia Tupaia Raffles, 1821.
  8. ↑ Młodszy homonim Tana Reed, 1888 (Diptera).
  9. ↑ Nowa nazwa dla Tana Lyon, 1913.
  10. ↑ DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała

Przypisy

  1. ↑ a b Raffles 1822 ↓, s. 256.
  2. ↑ Geoffroy Saint-Hilaire i Cuvier 1822 ↓, s. 1.
  3. ↑ Geoffroy Saint-Hilaire i Cuvier 1822 ↓, s. 2.
  4. ↑ A.G. Desmarest: Mammalogie, ou, Description des espèces de mammifères. Cz. 2. Paris: Chez Mme. Veuve Agasse, imprimeur-libraire, 1822, s. 536 (przypis), seria: Encyclopédie méthodique. (fr.).
  5. ↑ F. Cuvier: Des dents des mammifères considérées comme caractères zoologiques. Paris: F.-G. Levrault, 1825, s. 251 (spis treści). (fr.).
  6. ↑ H.R. Schinz: Naturgeschichte und Abbildungen der Säugethiere: nach den neuesten Systemen zum gemeinnützigen Gebrauche entworfen, und mit Berücksichtigung für den Unterricht der Jugend bearbeitet. Zürich: in Brodtmanns lithographischer Kunstanstalt, 1824, s. 87. (niem.).
  7. ↑ Berthold 1827 ↓, s. 577.
  8. ↑ Berthold 1827 ↓, s. 599.
  9. ↑ C.J. Temminck: Monographies de Mammalogie, ou description de quelques genres de mammifères, dont les espèces ont été observées dans lens différens musées de l’Europe. Cz. 1. Amsterdam: Chez G. Dufour, 1827, s. xix. (fr.).
  10. ↑ S. Müller & H. Schlegel: Verhandelingen over de natuurlijke geschiedenis der Nederlandsche overzeesche bezittingen. Cz. 3. Leiden: In commissie bij. S. en J. Luchtmans en C.C. van der Hoek, 1839–1844, s. 159. (niderl.).
  11. ↑ Ch.G.A. Giebel: Odontographie. Vergleichende Darstellung des Zahnsystemes der lebenden und fossilen Wirbelthiere. Leipzig: A. Abel, 1855, s. 18. (niem.).
  12. ↑ J.E. Gray. Early Notice of the Tapaia found in Pulo Condore. „The Annals and Magazine of Natural History”. Third series. 5 (25), s. 71, 1860. (ang.). 
  13. ↑ S.H. Scudder: Nomenclator zoologicus. An alphabetical list of all generic names that have been employed by naturalists for recent and fossil animals from the earliest times to the close of the year 1879. Cz. 2. Washington: Govt. Print. Off, 1882, s. 131. (ang.).
  14. ↑ a b F.A. Jentink. Catalogue systématique des mammifères (rongeurs, insectivores, cheiroptères, édentés et marsupiaux). „Muséum d’histoire naturelle des Pays-Bas”. 12 (1), s. 116, 1881. (fr.). 
  15. ↑ E.A. Mearns. Descriptions of new genera and species of mammals from the Philippine Islands. „Proceedings of the United States National Museum”. 28, s. 435, 1905. (ang.). 
  16. ↑ a b Lyon 1913 ↓, s. 134.
  17. ↑ L.R. Conisbee: A List of the Names Proposed for Genera and Subgenera of Recent Mammals from the Publication of T S Palmer’s 'Index Generum Mammalium' 1904 to the End of 1951. London: British Museum (Natural History), 1953, s. 46. (ang.).
  18. ↑ a b c Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 27–28. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
  19. ↑ a b c d C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 130–132. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
  20. ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Tupaia. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-01].
  21. ↑ a b c d M. Hawkins: Family Tupaiidae (Treeshrews). W: R.A. Mittermeier & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 8: Insectivores, Sloths and Colugos. Barcelona: Lynx Edicions, 2018, s. 264–269. ISBN 978-84-16728-08-4. (ang.).
  22. ↑ Lyon 1913 ↓, s. 30.
  23. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 697.
  24. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 636.
  25. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 190.
  26. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 338.
  27. ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 276.
  28. ↑ a b Jaeger 1959 ↓, s. 107.
  29. ↑ Raffles 1822 ↓, s. 257.
  30. ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-08-30]. (ang.).
  31. ↑ a b c d Class Mammalia. W: Lynx Nature Books (A. Monadjem (przedmowa) & C.J. Burgin (wstęp)): All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 84–85. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
  32. ↑ Taxonomy: Tupaia – Genus. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-08-15]. (ang.).
  33. ↑ P. Mein & L. Ginsburg. Les mammifères du gisement miocène inférieur de Li Mae Long, Thaïlande : systématique, biostratigraphie et paléoenvironnement. „Geodiversitas”. 19 (4), s. 804, 1997. (ang.). 
  34. ↑ X.-j. Ni & Z.-d. Qiu. Tupaiine tree shrews (Scandentia, Mammalia) from the Yuanmou Lufengpithecus locality of Yunnan, China. „Swiss Journal of Palaeontology”. 131 (1), s. 56, 2012. DOI: 10.1007/s13358-011-0029-0. (ang.). 

Bibliografia

  • T.S. Raffles. Descriptive Catalogue of a Zoological Collection, made on account of the Honourable East India Company, in the Island of Sumatra and its Vicinity, under the Direction of Sir Thomas Stamford Raffles, Lieutenant-Governor of Fort Marlborough; with additional Notices illustrative of the Natural History of those Countries. „Transactions of the Linnean Society of London”. 13, s. 239–274, 1822. (ang.). 
  • Cerp ou Banxring. W: É. Geoffroy Saint-Hilaire & F. Cuvier: Histoire naturelle des mammifères: avec des figures originales, coloriées, dessinées d’aprèsdes animaux vivans. T. 3. Paris: Chez A. Belin, 1824, s. ryc.; 1–4. (fr.).
  • A.A. Berthold: Latreille’s Naturliche Familien des Thierreichs. Weimar: Im Verlage des Gr. H.S. priv. Landes-Industrie- Comptoirs, 1827, s. i–x; 1–606. (niem.).
  • T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 1–984, 1904. (ang.). 
  • M.W. Lyon. Treeshrews: an account of the mammalian family Tupaiidae. „Proceedings of the United States National Museum”. 45 (1976), s. 1–188, 1913. (ang.). 
  • E.C. Jaeger: Source-book of biological names and terms. Wyd. 3 (Revised second printing). Springfield: Charles C. Thomas, 1959, s. 1–316. (ang.).
  • J9U: 987007555902305171
Identyfikatory zewnętrzne:
  • EoL: 28385
  • GBIF: 2436267
  • identyfikator iNaturalist: 46282
  • ITIS: 573210
  • NCBI: 9394
  • identyfikator taksonu Fossilworks: 40296
  • CoL: 83QX