4. krajiški partizanski odred

4. krajiški partizanski odred bio je partizanski odred osnovan u Bosanskoj Krajini tokom ustanka protiv NDH u tokom Drugog svjetskog rata. Ova jedinica je tokom 1942. godine pretrpjela velike gubitke i prestala postojati, prvenstveno usled četničkih pučeva i izdaje unutar vlastitih redova.

Četvrti krajiški partizanski odred nalazio se na teritoriji između rijeka Vrbasa, Save i Bosne i na jugu linijom Jajce - planina Vlašić. U svom sastavu imao je četiri bataljona. Na svom vrhuncu, u odredu je bilo: preko 1750 pušaka, 27 puškomitraljeza, 7 teških mitraljeza, jedan minobacač, kao i veći broj pištolja i ručnih bombi.^[1] Jedan broj boraca bio je naoružan lovačkim puškama.

Komandant odreda bio je Danko Mitrov, španski borac.^[2]

Glavni članak: Ustanak u NDH

4. krajiški odred formiran je 1941. godine kao dio napora Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) da organizuje otpor protiv okupacionih sila u Bosanskoj krajini. Tokom početnih mjeseci, odred je učestvovao u borbama protiv ustaških i njemačkih snaga, uz povremene uspjehe.^[3]

Krajem decembra 1941. i početkom januara 1942. na teritoriji srednje Bosne prebacuju se po direktivi četničkog rukovodstva nekoliko oficira, žandarma, policajaca i drugih. Njihov zadatak bio je da se ubace u partizanske redove i razorno djeluju, a u pogodnom momentu da izvrše prevrat u partizanskim četama i preuzmu komandu nad jedinicama.

Glavni članak: Četnički pučevi u Bosni

Usled jake četničke propagande, odred se početkom 1942. godine suočio s ozbiljnim unutrašnjim problemima. U januaru 1942. godine, na terenu Kotor-Varoši četnik Lazo Tešanović uspio je da odvoji jednu četu 2. bataljona 4. krajiškog odreda i stavi je pod svoju komandu.^[4] 14. februara 1942. godine, u vrijeme održavanja skender-vakufskog savjetovanja na terenu Teslića, u Pribiniću, komandir Pribinićke četničke čete Ilija Malić je od tamošnje tri čete formirao četnički bataljon »Petar Mrkonjić« i izvjestio štab 4. bataljona 4. krajiškog odreda da više ne priznaje njihovu komandu, već komandu Draže Mihailovića.^[4]

Početkom 1942. godine, stanje unutar 4. krajiškog odreda postalo je zabrinjavajuće. Na skendervakufskoj partijskoj konferenciji u februaru te godine, zaključeno je da je moral unutar jedinice slab, a borbena gotovost niska. Četnički zaverenici su uspješno potkopali političku stabilnost odreda, što je dovelo do učestalih dezerterstava, sabotaža, pa čak i oružanih pobuna unutar odreda. Borci su počeli da odbacuju partizanske oznake i prelaze u redove četnika, ponekad ubijajući partijske komesare i članove SKOJ-a.^[3]

Kako bi pokušao stabilizovati jedinicu, načelnik Operativnog štaba za Bosansku krajinu, dr. Mladen Stojanović, došao je na teren centralne Bosne u pratnji Kozarske proleterske čete. Njegova glavna misija bila je političko i vojno konsolidovanje četa 4. krajiškog odreda. Međutim, pokušaji da se nesuglasice riješe pregovorima nisu uspjeli.

Najpoznatiji incident dogodio se kada je dr. Stojanović krenuo u selo Lipovac kako bi pregovarao s komandirom Lazo Tešanovićem, članom četničke organizacije. Umjesto dogovora, Tešanović je organizovao zasjedu, u kojoj su proleteri napadnuti, a dr. Stojanović teško ranjen. U ovom sukobu poginulo je 12 proletera, a izdaja Tešanovića dovela je do dodatnog slabljenja odreda.^[3]

Glavni članak: Zločin u Jošavki

U martu mjesecu u Jošavci su bili smješteni: Operativni štab za Bosansku krajinu u zgradi žandarmerijske stanice, štab Četvrtog KPNO odreda, Okružni komitet KPJ i Okružni komitet SKOJ u crkvenoj zgradi i bolnica sa 30 ranjenika u osnovnoj školi. Ranjeni Mladen Stojanović ležao je u jednoj kući udaljenoj 1200m. U Štabu 4. odreda tada se nalazio samo Rade Radić, do tada zamjenik političkog komesara, odnosno politički instruktor.

Neposredno obezbjeđenje navedenih ustanova vršili su borci Jošavačke partizanske čete koje je Radić zajedno sa tadašnjim političkim komesarom čete Petrom Aleksićem pripremao za izvršenje puča.

Puč je izvršen noću između 31. marta i 1. aprila 1942. godine, odmah poslije ponoći. Za vrijeme puča poginulo je 15 partizana i Mladen Stojanović.

Glavni članak: Suradnja četnika sa Nezavisnom Državom Hrvatskom

Do kraja proljeća 1942. godine, veliki dio 4. krajiškog odreda raspao se ili prešao na stranu četnika. Samo jezgro Crnovrške čete i dio Prnjavorskog bataljona ostali su lojalni partizanima. Komandni kadar i partijske strukture su pokušavale spasiti jedinicu, ali bez većeg uspjeha.^[3]

4. krajiški partizanski odred je formalno prestao da postoji u aprilu 1942. godine, nakon što su četnički pučisti preuzeli kontrolu nad većinom njegovih jedinica. Nakon preuzimanja, Rade Radić je izabran za komandanta četničkih snaga za protiv Narodnooslobodilačke vojske na teritoriji tadašnjeg Četvrtog odreda.

Već 4. aprila 1942. Radić se sastao sa domobranskim generalom Brozovićem u Banja Luci gdje su usaglasili sporazum o saradnji u borbi protiv partizana i NOP-a u cjelini. Trinaestog maja u Banja Luci Lazo Tešanović dogovara saradnju sa ustašama.

Ovim je područje sjeverne Bosne između Vrbasa i Bosne prešlo je u četničke ruke.^[2]

Krajem 1942 i početkom 1943. Prva proleterska divizija se nalazila na prostoru srednje Bosne, između Vrbasa i Bosne. Razvijajući svoja ofanzivna dejstva, prvenstveno protiv četničkih snaga, ova divizija je pomogla ponovnom oživljavanju i zamahu narodnog ustanka na ovom prostoru, što je dovelo do ponovnog formiranja 4. krajiškog NOP odreda i njegovih jedinica, kao i u dosta masovnom prilivu boraca u sve jedinice 1. proleterske divizije^[5] Razbijanjem četnika, naročito u rejonu Jošavke stvoreni su izvanredni uslovi za politički rad na terenu. Narod je dobro dočekao proleterske jedinice i veliki broj dobrovoljaca stupio je u NOVJ. Samo sa teritorije Prnjavora i šire okoline u 1. proletrsku brigadu je stupilo oko 700 boraca.

Propadanje 4. krajiškog partizanskog odreda predstavljalo je jedan od prvih velikih izazova Narodnooslobodilačkog pokreta u Bosanskoj krajini. Izdaja unutar redova i četnički uticaj bili su ključni faktori u njegovom raspadu. Kasniji uspjesi partizanskog pokreta na ovom području postignuti su tek nakon što su dodatne snage, uključujući Kozarsku brigadu i druge jedinice, preuzele zadatak konsolidacije partizanskog pokreta u centralnoj Bosni.

Portal NOB

• Vojna enciklopedija (knjiga sedma), Beograd 1974. godina.

• Četnički pučevi u Bosni

• p
• r
• u

Partizanski odredi Jugoslavije

Partizanski odredi iz Bosne i Hercegovine • Partizanski odredi iz Vojvodine • Partizanski odredi sa Kosova i Metohije • Partizanski odredi iz Makedonije • Partizanski odredi iz Slovenije • Partizanski odredi iz Srbije • Partizanski odredi iz Hrvatske • Partizanski odredi iz Crne Gore * Spisak partizanskih odreda u Jugoslaviji